Ο ρόλος της θρησκείας στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου

fantazio 26/08/2013 Εκκλησία, Ιστορία

Η χρονολογία της ίδρυσης της Κωνσταντινούπολης, της Νέας Ρώμης, από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο σηματοδοτεί την αρχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ένα νέο αμάλγαμα προκύπτει, με ελληνική αυτοσυνείδηση στην παιδεία και στον πολιτισμό, συμβιβασμένο με τη διείσδυση του ρωμαϊκού στοιχείου.¹

Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τον 4^ο αιώνα έχει αρχίσει να γηράσκει και στην προσπάθεια ανόρθωσης και αποκατάστασης της ενότητάς της υποχρεώνεται να αναθεωρήσει τους πολιτικούς της προσανατολισμούς και «κάνει τη θρησκεία υπόθεση του κράτους».² Ο Χριστιανισμός θριαμβεύει σε μια εποχή απογοητεύσεων και το μήνυμά του έχει μια απήχηση πιο πλατιά σε σχέση με τις άλλες θρησκείες.

Ο Καισαρείας Ευσέβιος στον «Πανηγυρικό του Κωνσταντίνου», δοξολογώντας τη νέα θρησκεία, γράφει: «Ένας Θεός κηρύχθηκε σε όλη την Ανθρωπότητα, ενώ συγχρόνως αναπτύχθηκε μια παγκόσμια δύναμη: η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Με πίστη στον ίδιο Θεό, σαν δύο πηγές ευλογίας, παρουσιάστηκαν για το καλό των ανθρώπων η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και η χριστιανική ευσέβεια… Δύο παντοδύναμες δυνάμεις, ξεκινώντας από το ίδιο σημείο, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και ο Χριστιανισμός, δάμασαν και συμβίβασαν όλα αυτά τα αντίθετα στοιχεία».³

Στη διάρκεια των αιώνων που μεσουράνησε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η θρησκεία είναι ο βασικός παράγοντας που διαμορφώνει τον χαρακτήρα της σε
σχέση με τους άλλους λαούς. Ο οικουμενικός χαρακτήρας της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας σταθεροποιείται από την οικουμενική χριστιανική ιδέα.⁴

Στη συνέχεια θα αναφερθούμε διεξοδικά στον ρόλο που έπαιξε η θρησκεία στις σχέσεις του Βυζαντίου με τον περιβάλλοντα κόσμο του, παραθέτοντας ξεχωριστά τον κάθε λαό και τη σχέση του Βυζαντίου με αυτόν σε ό,τι αφορά τη θρησκεία.

Βυζάντιο και Άραβες

Ο Μωάμεθ (570-632) ενώνει του Άραβες Βεδουίνους ιδρύοντας μια αυστηρά μονοθεϊστική θρησκεία και οι διάδοχοί του, βάσει οργανωμένου κατακτητικού σχεδίου, διοχετεύουν την ενεργητικότητά τους στη διά της βίας εξάπλωση της νέας θρησκείας σύμφωνα με το θέλημα του προφήτη τους.

Το βυζαντινό κράτος, εξαντλημένο από τους Περσικούς πολέμους, δοκιμάζεται από τις θρησκευτικές αντιπαραθέσεις που ταράσσουν τους πληθυσμούς των ανατολικών και νότιων επαρχιών του, των οποίων η πλειονότητα ήταν Μονοφυσίτες. Στα δογματικά αυτά μίση, εμπνεόμενα και από τη βαριά φορολογία που εφαρμόζει, το Βυζάντιο δείχνει το απάνθρωπο πρόσωπό του εξαπολύοντας απηνείς διωγμούς και υποδαυλίζοντας έτσι το θρησκευτικό μίσος, παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641) για θεολογική συμφιλίωση.⁵

Οι θρησκευτικές αυτές έριδες είχαν στην πραγματικότητα εθνικιστικό περιεχόμενο. Η γρήγορη και θριαμβευτική επιτυχία των Αράβων επί των βυζαντινών κτήσεων, μετά την αποφασιστική ήττα στον ποταμό Ιερομίακα (636), σε Συρία, Αίγυπτο, Παλαιστίνη, οφείλεται στο ότι κατέκτησαν ανθρώπους της φυλής τους που μιλούσαν την ίδια γλώσσα, είχαν τις ίδιες εθνικές παραδόσεις και θρησκευτικές τάσεις .⁶

Στην αρχή το Ισλάμ αντιμετωπίστηκε από την Αυτοκρατορία ως μια χριστιανική αίρεση. Αργότερα όμως, κατά τη διάρκεια του 10^ου αιώνα, όταν η Μεσόγειος έχει γίνει μια «μουσουλμανική λίμνη», θεωρώντας ότι θίγεται η αξιοπρέπεια και το γόητρό του, το Βυζάντιο προελαύνει και ανακαταλαμβάνει πολλά από τα χαμένα εδάφη του. Μπροστά στον κίνδυνο που απειλεί τη θρησκεία και για
τη σωτηρία της πατρίδας, απαντώντας στον «ιερό πόλεμο» των απίστων, θα γεννηθεί ο βυζαντινός εθνικισμός, και ο «περιούσιος λαός» θα γίνει ο υπερασπιστής της Χριστιανοσύνης και της χριστιανικής ιδέας.⁷

Ο επίλογος των αλλεπάλληλων βυζαντινοαραβικών συγκρούσεων γράφεται με την ανακατάληψη της Έδεσσας το 1032 επί αυτοκρατορίας του Ιωάννη Τζιμισκή και την οριστική ήττα του χαλιφάτου.

Οι συγκρούσεις μεταξύ των Βυζαντινών και των Μωαμεθανών έχουν αξιοσημείωτες προεκτάσεις διότι υπήρξαν σημαντικές αλληλεπιδράσεις προς όφελος περισσότερο των Αράβων. Οι Άραβες επηρεάσθηκαν από τον πλούτο του ελληνικού πνεύματος: αφού μετέφρασαν και μελέτησαν με πάθος τούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, φιλοσόφους, ιατρούς, αναδείχθηκαν στις θετικές επιστήμες, ενώ άντλησαν πολλά στοιχεία από τη βυζαντινή διοίκηση και τεχνολογία.

Οι Βυζαντινοί από την άλλη πλευρά, δέχονται σημαντική επίδραση όσον αφορά τις αντιλήψεις τους περί του Θεού, που είχε ως συνέπεια να προκληθεί στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας θρησκευτική θύελλα, διάρκειας πάνω από εκατό χρόνων.

Σύμφωνα με το Κοράνι «οι εικόνες είναι μια σατανική βδελυγμία» (V.92).⁸ Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες της δυναστείας των Ισαύρων, καταγόμενοι από την Ανατολή, γίνονται σκληροί υπέρμαχοι της Εικονομαχίας, αποσκοπώντας σε μια στενότερη επαφή των Χριστιανών με τους Μωαμεθανούς ώστε να διευκολυνθεί η υποδούλωση των τελευταίων στην αυτοκρατορία.⁹ Το 843, με την «αποκατάσταση της Ορθοδοξίας», αναδεικνύεται νικητής το θεολογικό δόγμα των Εικονολατρών και διαμορφώνεται ο ελληνοχριστιανικός χαρακτήρας του Βυζαντίου.

Βυζάντιο και Σλάβοι

Η εγκατάσταση των σλαβικών φύλων αρχίζει τον 6^ο αιώνα στη Χερσόνησο του Αίμου. Το Βυζάντιο στρέφει σοβαρά την προσοχή του προς τους Σλάβους κατά τον 9^ο αιώνα επιδιώκοντας την αύξηση της επιρροής του ανάμεσα στους βαρβάρους. Εφαρμόζει μέτρα για την αποδυνάμωση του σλαβικού στοιχείου με τη διασπορά σλαβικού πληθυσμού σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν ομοεθνείς τους στη Μικρά Ασία
ή και αντιστρόφως, με τη μεταφορά ελληνικού πληθυσμού στις σκλαβηνίες για την ενίσχυση του ελληνικού και χριστιανικού στοιχείου. Με την πρόθυμη υποστήριξη της Εκκλησίας στην πολιτική τού κράτους αναλαμβάνει την ομαλή συσσωμάτωση των λαών αυτών στην περιφέρειά του εκχριστιανίζοντάς τους.

Μικρογραφία του συμποσίου που παρέθεσε ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός
προς τιμή του Βούλγαρου ηγεμόνα Συμεών,
με την παρουσία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ’ και της αυτοκράτειρας Ζωής

Οι Μοραβοί.
Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων ξεκινά όταν ο Μοραβός ηγεμόνας Ραστισλάβος (862), για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο μιας ενδεχόμενης συμμαχίας των Φράγκων και των Βουλγάρων, ζητεί από το Βυζάντιο ιεραποστολή για τη διδασκαλία του Χριστιανισμού στη γλώσσα του.

Η αποστολή των δύο επιφανών Θεσσαλονικέων ιεραποστόλων, Κωνσταντίνου-Κυρίλλου και Μεθόδιου στη Μοραβία – η μέγιστη αυτή προσφορά του Βυζαντίου – επιτελεί κορυφαίο θρησκευτικό έργο και με την επινόηση του σλαβικού αλφαβήτου από τον Κωνσταντίνο εδραιώνεται ο Χριστιανισμός. Το έργο αυτό, παρότι η Μοραβία περνάει στη σφαίρα επιρροής της Ρώμης, δεν χάνεται και διαδίδεται χάρη στη Βουλγαρία και τους Νότιους Σλάβους¹⁰.

Οι Σέρβοι εκχριστιανίζονται κατά το 867-874 και αφομοιώνονται σταδιακά από το ελληνικό στοιχείο. Δέχονται τους πνευματικούς θησαυρούς του ελληνικού πολιτισμού που επηρεάζει την εξέλιξή τους. Η επίδραση που ασκήθηκε στη Σερβία, είναι και άμεση, απευθείας από το Βυζάντιο, από το ανθρώπινο δυναμικό και τους φορείς της εξουσίας, αλλά και έμμεση, από τη Βουλγαρία¹¹. Είναι έκδηλη στο νομοθετικό, διοικητικό και εθιμοτυπικό τομέα.

Βυζάντιο και Βούλγαροι

Οι Βούλγαροι είναι μια τουρκική φυλή, η οποία αφού διαβαίνει τον Δούναβη ιδρύει ένα ισχυρό βασίλειο κατά το δεύτερο ήμισυ του 7^ου αιώνα, που αποτελεί έκτοτε μόνιμη πηγή προβλημάτων για το Βυζάντιο και οι συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ των χαρακτηρίζονται από σφοδρότητα. Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α΄ (802-811) μεταφέρει πολλούς αποίκους, από άλλα μέρη της αυτοκρατορίας, φοβούμενος πιθανή συμμαχία του ικανού Βούλγαρου Κρούμου με τους Σλάβους της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας¹².

Οι Βούλγαροι διαβλέπουν ότι για να εδραιώσουν την πολιτική και πολιτιστική τους οντότητα έχουν συμφέρον να αποδεχθούν τον Χριστιανισμό. Ο Βόγορις, στο πλαίσιο αυτό, ενώ έχει απευθυνθεί και στην αδιάλλακτη Παπική Εκκλησία, βαπτίζεται Χριστιανός (865) και χρησιμοποιεί τους ιεραποστόλους τού Μεθοδίου για να εκσλαβίσει την Εκκλησία του και να τελείται η εκκλησιαστική λειτουργία στη σλαβική γλώσσα.13

Ο Βούλγαρος ηγεμών Βόγορις βαπτίζεται και παίρνει το χριστιανικό όνομα Μιχαήλ,
το όνομα δηλαδή του αναδόχου του βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’

Το Βυζάντιο αποκτάει έτσι τη δυνατότητα επιρροής στον επικίνδυνο αυτόν γείτονα. Το 1014 ο Βασίλειος ο Β’ κατατροπώνει τους Βούλγαρους στη μάχη του Κλειδίου. Δεν θα διστάσει να τυφλώσει 15.000 αιχμαλώτους – μολονότι ομόθρησκοί του – εφαρμόζοντας τη βυζαντινή ποινή για εγκλήματα εσχάτης προδοσίας. Το βουλγαρικό βασίλειο μεταβάλλεται σε επαρχία του Βυζαντίου.

Η Βουλγαρία λειτούργησε ως μεσάζων που παρέλαβε, επεξεργάστηκε και μετέδωσε τα υψηλά βυζαντινά πρότυπα και έτσι το Βυζάντιο συνέβαλε στην πνευματική ωρίμανση των λαών της Χερσονήσου του Αίμου και της Ρωσίας. Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων το 864 έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στη συνένωσή τους με τους Σλάβους και η χριστιανική θρησκεία και η εκκλησιαστική οργάνωση υπήρξαν βασικοί συντελεστές της πολιτικής συγκρότησης και πνευματικής ανάπτυξης των Βουλγάρων.

Βυζάντιο και Ρώσοι

Στα μέσα του 10^ου αιώνα το Βυζάντιο διαισθάνεται την απειλή που αντιπροσώπευε ο νέος λαός των Ρως καθώς και τα πολιτικά και πνευματικά οφέλη που θα είχε ο προσηλυτισμός του και στέλνει με τη συνδρομή της Εκκλησίας ιεραποστόλους για τη διάδοση του Χριστιανισμού¹⁴.

Η βάπτιση της δούκισσας Έλγας (957) υπήρξε καθοριστική για τον προσηλυτισμό των Ρώσων. Το 989 ο Χριστιανισμός γίνεται επίσημα θρησκεία του κράτους με την ομαδική βάπτιση του ρωσικού λαού στα ποτάμια από τους κληρικούς. Το έναυσμα δίνεται με τη βάπτιση του Βλαδίμηρου Ρως μετά τον γάμο του με την Άννα, αδελφή του Βασιλείου Β’, στο πλαίσιο των διακρατικών γαμικών συναλλαγίων που εφάρμοζε το Βυζάντιο.

Ρως βαπτίζονται χριστιανοί στον ποταμό Δνείπερο.

Η ορθόδοξη πίστη υπήρξε το σύμβολο της ενότητας του ρωσικού λαού και
στην πνευματική του ανάπτυξη και στην καλλιτεχνική του έκφραση ασκήθηκε βαθιά επίδραση από το Βυζάντιο.

Βυζάντιο και Δύση

Οι διαφορές και οι αντιπαλότητες του Βυζαντίου, μιας συμπαγούς οντότητας που υποστηρίζεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία του, και της «Δύσης», μιας πανσπερμίας διαρκώς μεταβαλλόμενων κρατικών μορφωμάτων που τα ενώνει η δύναμη της Παπικής Εκκλησίας, εντοπίζονται στον χώρο της θρησκείας.

Η χριστιανική Δύση, έχοντας απομονωθεί και αναπτύξει τις δικές της θεοκρατικές ιδέες¹⁵, επιθυμεί να διατηρήσει τον τίτλο της ως βασική κληρονόμος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της Δύσης και του μοναδικού υπερασπιστή της χριστιανικής θρησκείας, ενώ οι Βυζαντινοί βλέπουν, στην καλύτερη περίπτωση, τον σφετερισμό του τίτλου τους ως υπερασπιστές της Χριστιανοσύνης και, στη χειρότερη, ένα πρόσχημα για να καλυφθούν ανομολόγητα επεκτατικά σχέδια¹⁶.

Από τον 9^ο αιώνα έχει ξεκινήσει μια περίοδος αμοιβαίας καχυποψίας εξαιτίας των εκκλησιαστικών προβλημάτων – κατά τη διάρκεια του φωτίειου σχίσματος – σε σχέση με επίμαχα δογματικά ζητήματα. Μερικές δεκαετίες αργότερα, η αδιαλλαξία των εκκλησιαστικών ηγετών – πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου και πάπα Λέοντα Θ’ – θα οδηγήσει στην πλήρη διάσταση και στο οριστικό σχίσμα μεταξύ των δύο Εκκλησιών το 1054.

Κατά τον 11^ο αιώνα, ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, υπό την πίεση των Τούρκων, των Νορμανδών και των Πετσενέγων, αναζητεί συμμάχους στη Δύση και εντάσσει την ελπίδα για την ένωση των Εκκλησιών στο διπλωματικό παιχνίδι. Στρέφεται προς τον Πάπα, τον πνευματικό ηγέτη της Δύσης (1091), ο οποίος από την πλευρά του προσβλέπει στην αύξηση της επιρροής του και στην επαναφορά του «σχισματικού» Βυζαντίου στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.¹⁷

Η Δυτική Ευρώπη ανταποκρίνεται και υποκινεί έναν «ιερό πόλεμο» για τους Χριστιανούς αδελφούς και την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων κηρύσσοντας την Α’ Σταυροφορία (1096). Οι σταυροφορίες βαθαίνουν το χάσμα και με τη Δ’ Σταυροφορία, η οποία παρεκκλίνει από τον αρχικό της στόχο, καταστρέφεται και η
τελευταία πιθανότητα για την ένωση των δύο ομόδοξων κόσμων. Το 1204 καταλύεται προσωρινά η Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τους Λατίνους και το θρησκευτικό μένος εκδηλώνεται εναργέστατα με λεηλασίες και σφαγές στην Κωνσταντινούπολη.

Μετά την παλινόρθωση του Βυζαντίου (1261) και μπροστά στον ολοένα αναπτυσσόμενο κίνδυνο των Οθωμανών Τούρκων, στην Ανατολή και στη Δύση θα κυριαρχήσει πιεστικά η ιδέα της ένωσης των δύο Εκκλησιών.

Κατά το δεύτερο τέταρτο του 14^ου αιώνα το κίνημα των Ησυχαστών – που είναι συνήγοροι των ελληνικών εθνικών ιδεών, με κύριο εκπρόσωπο τον Γρηγόριο Παλαμά, σε αντίθεση με τον Βαρλαάμ, που κάνει προσηλυτισμό υπέρ των Λατίνων – θα ψυχράνει τις σχέσεις Ανατολής-Δύσης.¹⁸

Η δυναστεία των Παλαιολόγων, προσβλέποντας σε μια ουτοπική επεκτατική πολιτική, στρέφεται πάλι στην Αγία Έδρα για την ένωση των Εκκλησιών, φθάνοντας στο έσχατο σημείο ταπείνωσης ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ ν’ ασπασθεί τον Καθολικισμό (1369). Οι ύστατες κινήσεις δεν καρποφορούν: το Βυζάντιο προτιμά να εκβαρβαριστεί παρά να εκλατινιστεί¹⁹.

Σε όλη την ιστορία της Αυτοκρατορίας ασκήθηκε κατά διαστήματα επίδραση στη Δύση από διάφορους δρόμους. Διαδόθηκαν οι βυζαντινές ιδέες, η βυζαντινή τέχνη, το δίκαιο, η διοίκηση και προωθήθηκε η μελέτη των ελληνικών γραμμάτων. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 προκάλεσε το μεγαλύτερο πλήγμα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Κατά τον 15^ο αιώνα όμως οι Λατίνοι θα αναγνωρίσουν τα δώρα του πολιτισμού των Βυζαντινών. Η Αναγέννηση είναι χρεώστης του Βυζαντίου.²⁰

Βυζάντιο και Τούρκοι

Το τέλος

Η ήττα στο Ματζικέρτ (1071) ανοίγει τις πύλες για μόνιμη εγκατάσταση των Σελτζούκων και την οριστική παγίωση της τουρκικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία. Οι Σελτζούκοι δέχονται μικρές επιδράσεις από το Βυζάντιο στον ελάσσονα πολιτισμό τους. Οι Βυζαντινοί τον 13^ο αιώνα αναλαμβάνουν επιχειρήσεις προσηλυτισμού και
αν δεν έρχονταν οι Οθωμανοί να τους ξαναδώσουν ζωή μπορεί οι Σελτζούκοι να είχαν γίνει Χριστιανοί υπήκοοι.²¹

Στη διάρκεια του 14^ου αιώνα, επί δυναστείας των Παλαιολόγων, μπροστά στην εφιαλτική απειλή των Οθωμανών Τούρκων, ξεκινούν διαπραγματεύσεις με τη Δύση για την ένωση των δύο Εκκλησιών με σκοπό τον κοινό αγώνα για τη σωτηρία της Χριστιανοσύνης. Οι Ενωτικοί και οι Ανθενωτικοί προκαλούν αναστατώσεις στην Κωνσταντινούπολη και ο ελληνισμός με την καθοδήγηση της Εκκλησίας θα προσπαθήσει να σώσει τις ορθόδοξες παραδόσεις του.

Οι Βυζαντινοί, βυθισμένοι στην εσχατολογική προσδοκία και τυφλωμένοι από το αντιλατινικό μίσος, δεν είναι διατεθειμένοι να εξαγοράσουν την ελευθερία τους με αντίτιμο την Ορθόδοξη πίστη τους.²²

Στις 29 Μαΐου 1453 ο πολιτισμός σαρώθηκε αμετάκλητα και η Κωνσταντινούπολη, το κέντρο ενός κόσμου φωτός, γίνεται έδρα της θηριωδίας και της αμάθειας.²³ Από το Βυζάντιο οι Οθωμανοί πολύ λίγα πράγματα πήραν εκτός από την πρωτεύουσα.²⁴

Επίλογος

Συνάγεται λοιπόν το συμπέρασμα ότι η θρησκεία για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στην υπερχιλιετή ιστορία της λειτούργησε ως συνεκτικός κρίκος στην υπεράσπιση των συμφερόντων του κράτους απέναντι στους εχθρούς του αλλά και ως αποτελεσματικό όργανο πολιτισμικής αφομοίωσης των γειτονικών λαών. Ο Χριστιανισμός, στην ορθόδοξη εκδοχή του, καθόρισε τις εξωτερικές σχέσεις του Βυζαντίου.

Κύριο μέλημα της Αυτοκρατορίας είναι η ενοποίηση του πληθυσμού της μέσω της χριστιανικής πίστης, βασικό στοιχείο συνοχής της για να αντιμετωπίσει τον μόνιμο κίνδυνο από την εθνική ανομοιογένεια.

Οι Βυζαντινοί, αντλώντας δυνάμεις από την ορθή πίστη τους, θα χαρακτηρίσουν «ευγενείς» τους πολέμους που διεξάγουν για τη διάδοση ή την επικράτηση της θρησκείας τους. Θα υπερασπισθούν με πάθος την ορθοδοξία

απέναντι σε κάθε εξωτερικό εχθρό και συν τω χρόνω η νέα βυζαντινή ιδεολογία που διαμορφώνεται θα διεξάγει πολέμους όχι μόνο εναντίον των απίστων αλλά και εναντίον άλλων Χριστιανών, γιατί απλά αυτοί οι Χριστιανοί αμφισβητούν την πίστη που αντιπροσωπεύει το Βυζάντιο.²⁵

Θεωρείται επιβεβλημένο να τονισθεί ιδιαίτερα η τεράστια προσφορά του Βυζαντίου στον παγκόσμιο πολιτισμό με τη μετάγγιση πνεύματος και θεσμών. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία συντήρησε μια βαθιά αίσθηση «αποστολής» ότι έπρεπε να περιφρουρήσει μια μεγάλη κληρονομιά και να μεταλαμπαδεύσει την παιδεία του και το χριστιανικό ιδεώδες στον κόσμο των εθνών και των βαρβάρων.²⁶

Παραπομπές

1. Hans-Georg Beck Η βυζαντινή χιλιετία σελ. 39, Έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

2. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 121, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

3. Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Α’ σελ. 93, Εκδόσεις Πάπυρος

4. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σελ. 16, Εκδόσεις Ψυχογιός

5. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμ. Ζ’ σελ. 247.

6.Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Α’ σελ. 267, Εκδόσεις Πάπυρος

7. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σελ. 41, Εκδόσεις Ψυχογιός

8. Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Α’ σελ. 325, Εκδόσεις Πάπυρος

9. Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Α’ σελ. 320, Εκδόσεις Πάπυρος

10. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμ. Η΄ σελ. 92

11. Ελλάς, Η Ιστορία και ο πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους από τις απαρχές του μέχρι σήμερα, τόμ. Α΄, Βυζάντιο, σελ. 512, Εκδόσεις Πάπυρος

12. Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Α’ σελ. 356, Εκδόσεις Πάπυρος

13. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 316, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

14. Ελλάς, Η Ιστορία και ο πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους από τις απαρχές του μέχρι σήμερα, τόμ. Α΄, Βυζάντιο, σελ. 518, Εκδόσεις Πάπυρος

15. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 122, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

16. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σελ. 92, Εκδόσεις Ψυχογιός

17. Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Β’ σελ. 36, Εκδόσεις Πάπυρος

18. Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τόμ. Α’ σελ. 387, Εκδόσεις Πάπυρος

19. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σελ. 146, Εκδόσεις Ψυχογιός

20. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 330-331, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

21. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 330, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

22. Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σελ. 144, Εκδόσεις Ψυχογιός

23. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 337, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

24. Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός σελ. 331, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας

25. Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σελ. 42-43, Εκδόσεις Ψυχογιός

26. Ελλάς, Η Ιστορία και ο πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους από τις απαρχές του μέχρι σήμερα, τόμ. Α΄, Βυζάντιο, σελ. 510, Εκδόσεις Πάπυρος

Βιβλιογραφία

Hans-Georg Beck Η βυζαντινή χιλιετία, Έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005, Μτφρ.: Δημοσθένης Κούρτοβικ.
Στήβεν Ράνσιμαν Βυζαντινός πολιτισμός, Εκδόσεις Γαλαξίας – Ερμείας, Αθήνα 1969, Μτφρ.: Δέσποινα Δετζώρτζη.
Α.Α. Βασίλιεφ Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (324-1453) τόμ. Α’ & Β’, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1995. Μτφρ.: Δημοσθένη Σαβράμη
Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Εκδόσεις Ψυχογιός, Αθήνα 1997, Μτφρ.: Τούλα Δρακοπούλου.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978
Ελλάς, Η Ιστορία και ο πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους από τις απαρχές του μέχρι σήμερα, τόμ. Α’ & Β’, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1997