Μια πλευρά της γνωσιακής μας δεξιότητας δεν παίρνει ποτέ τα εύσημα που της αξίζουν. Θαυμάστε τη δύναμη του ασυνειδήτου!
Οι άνθρωποι είναι μάλλον υπερήφανοι για τις ικανότητες της συνειδητής σκέψης τους – και δικαίως. Υπάρχει όμως μια πλευρά της γνωσιακής μας δεξιότητας η οποία σπανίως παίρνει τα εύσημα που της αξίζουν, ένας σιωπηλός συνεργάτης που εργάζεται διακριτικά στο παρασκήνιο. Θαυμάστε τη δύναμη του ασυνειδήτου!
Αυτό ίσως αποδείχθηκε με τον πιο εκπληκτικό τρόπο με ένα πείραμα στη δεκαετία του 1980 από τον Μπέντζαμιν Λίμπετ του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Σαν Φρανσίσκο.
Ο ερευνητής ζήτησε από τους συμμετέχοντες να περιμένουν λίγο και στη συνέχεια να πατήσουν ένα κουμπί και να σημειώσουν την ακριβή στιγμή που αποφάσισαν να ενεργήσουν σε ένα ρολόι υψηλής ακριβείας. Παράλληλα στο κρανίο των εθελοντών είχαν τοποθετηθεί ηλεκτρόδια που κατέγραφαν την ηλεκτρική δραστηριότητα στον εγκέφαλό τους.
Το πείραμα αποκάλυψε ότι η νευρωνική δραστηριότητα προηγείτο της συνειδητής απόφασης των εθελοντών να πατήσουν το κουμπί κατά σχεδόν μισό δευτερόλεπτο. Πιο πρόσφατα ένα παρόμοιο πείραμα έβαλε εθελοντές σε έναν λειτουργικό μαγνητικό τομογράφο αντί να «κοιτάζει» τον εγκέφαλό τους με ηλεκτρόδια. Έτσι εντοπίστηκε δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό ως και 10 δευτερόλεπτα προτού ο εθελοντής συνειδητοποιήσει ότι έλαβε μια απόφαση.
Τα αποτελέσματα αυτά ερμηνεύονται μερικές φορές ως μια απόδειξη που καταρρίπτει την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης. Θα μπορούσαν όμως εξίσου καλά να σημαίνουν ότι έχουμε ελεύθερη βούληση αλλά το ασυνείδητό μας είναι αυτό που στην πραγματικότητα έχει τον έλεγχο και όχι το συνειδητό.
Ο νευροεπιστήμονας Τζον-Ντίλαν Χέινς του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ στη Λειψία της Γερμανίας, επικεφαλής της μελέτης που έγινε στον λειτουργικό μαγνητικό τομογράφο, προειδοποιεί ότι δεν πρέπει να βιαστούμε να καταλήξουμε σε αυτό το συμπέρασμα. «Εγώ δεν θα ερμήνευα αυτά τα πρώιμα εγκεφαλικά σήματα ως μια ασυνείδητη απόφαση» λέει. «Θα τα έβλεπα μάλλον ως έναν ασυνείδητο προϊδεασμό μιας μεταγενέστερης απόφασης».
Δυστυχώς οι διαδικασίες που διενεργούνται εκτός της συνειδητής μας αντίληψης είναι δύσκολο να αναλυθούν. Ορισμένοι ερευνητές έχουν μάλιστα καταφύγει ακόμη και στο να χρησιμοποιήσουν τον πίνακα Ουίτζα (σ.μ.: πίνακας με γράμματα της αλφαβήτου, αριθμούς και σύμβολα που χρησιμοποιείται στις πνευματιστικές συγκεντρώσεις) στην προσπάθειά τους να επικοινωνήσουν με το ασυνείδητο των ανθρώπων.
Μια πιο ορθόδοξη τεχνολογία είναι η χρήση μιας μεθόδου που λέγεται «μασκάρισμα» και στην οποία μια εικόνα προβάλλεται πρόσκαιρα μπροστά στα μάτια του εθελοντή και γρήγορα ακολουθείται από μια άλλη προτού η πρώτη εικόνα προλάβει να καταγραφεί συνειδητά.
Με τον τρόπο αυτόν έχει αποδειχθεί ότι οι πληροφορίες που προβάλλονται στο ασυνείδητο μπορούν να διαχυθούν στις συνειδητές σκέψεις και αποφάσεις. Για παράδειγμα, τα άτομα στα οποία προβάλλεται η «μαρκαρισμένη» λέξη «αλάτι» είναι στη συνέχεια πιο πιθανόν να επιλέξουν μια σχετική λέξη από έναν κατάλογο – όπως π.χ. «πιπέρι».
Το να ζητάει κάποιος από τους εθελοντές σε ένα τεστ να επιλέξουν λέξεις από καταλόγους μπορεί να φαίνεται επιφανειακό, τέτοιου είδους ασυνείδητοι συνειρμοί όμως μπορούν να περάσουν και στην πραγματική ζωή έξω από το εργαστήριο.
Μια μελέτη έδειξε για παράδειγμα ότι οι άνθρωποι ενεργούσαν πιο ανταγωνιστικά σε ένα παιχνίδι αν το χαρτί και το στυλό που τους δίνονταν έβγαιναν μέσα από έναν χαρτοφύλακα σε σχέση με ένα σακίδιο. Εκ των υστέρων κανείς δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι αυτό είχε επηρεάσει τη συμπεριφορά τους.
Αποφασίστε εγκαίρως
Αν αυτές οι ιδέες σάς φαίνονται ανησυχητικές, ίσως εμπεριέχουν και μια καλή πλευρά, επισημαίνει ο Απ Νταϊκστερχόις του Πανεπιστημίου Radboud στο Ναϊμέγκεν της Ολλανδίας. Η ικανότητά μας να επεξεργαζόμαστε ασυνείδητα πληροφορίες μπορεί να μας βοηθάει στο να λαμβάνουμε αποφάσεις.
Σε μια μελέτη του κ. Νταϊκστερχόις, για παράδειγμα, ζητήθηκε από τους εθελοντές να διαλέξουν ένα διαμέρισμα με βάση μία από τις εξής τρεις μεθόδους: να λάβουν μια απόφαση αμέσως, να εξετάσουν τα υπέρ και τα κατά για λίγα λεπτά ή να σκεφθούν ένα άσχετο πρόβλημα ώστε να αποσπαστούν και να μη σκέπτονται συνειδητά τα διαμερίσματα.
Οι εθελοντές διάλεξαν το αντικειμενικά καλύτερο διαμέρισμα όταν η επιλογή τους έγινε με τη μέθοδο της απόσπασης. Ο κ. Νταϊκστερχόις πιστεύει ότι αυτό συνέβη επειδή ασυνείδητα εξέταζαν την απόφαση ενώ η συνειδητή σκέψη τους βρισκόταν αλλού.
Ορισμένα από αυτά τα ευρήματα πρόσφατα αμφισβητήθηκαν καθώς άλλοι επιστήμονες δεν κατόρθωσαν να τα επαναλάβουν. Παρ’ όλα αυτά, η δύναμη του ασυνειδήτου συγκεντρώνει όλο και περισσότερο την προσοχή.
Ο κ. Νταϊκστερχόις θεωρεί ότι η ασυνείδητη σκέψη μπορεί επίσης να εξηγήσει αυτές τις στιγμές του «εύρηκα!» όταν η απάντηση σε ένα πρόβλημα μοιάζει να έρχεται από το πουθενά, όπως και εκείνες στις οποίες ενώ ψάχνουμε μια λέξη τελικά αυτή έρχεται στο μυαλό μας μόνο αφού σταματήσουμε να προσπαθούμε. «Σε κάθε είδους αποφάσεις δεν έχουμε ποτέ αντίληψη όλων των παραγόντων που μπορούν να τις επηρεάσουν» λέει ο κ. Χέινς.
Caroline Williams
***
«Άλλες» καταστάσεις
Εκτός ελέγχου
Στην ταινία της δεκαετίας του 1960 «S.O.S. Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» («Dr Strangelove») ο πρωταγωνιστής είχε μια παράξενη πάθηση. Το δεξί χέρι του φαινόταν να επιμένει να κάνει το δικό του. Η πάθηση αυτή υπάρχει στ’ αλήθεια, αν και είναι υπερβολικά σπάνια.
Οι άνθρωποι με το σύνδρομο του άναρχου χεριού, όπως ονομάζεται, ανακαλύπτουν ότι το πάσχον μέλος ξαφνικά απλώνει και πιάνει πράγματα τα οποία οι ίδιοι δεν θέλουν να πιάσουν. Προσπαθούν να το περιορίσουν με το άλλο χέρι τους και, αν αυτό δεν έχει αποτέλεσμα, «μερικές φορές έρχονται στο χειρουργείο με το χέρι δεμένο» λέει ο Σέρτζιο ντέλα Σάλα, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου στη Βρετανία, ο οποίος μελετά τη συγκεκριμένη πάθηση.
Η αιτία είναι ο τραυματισμός στον εγκέφαλο, συνήθως σε μια περιοχή η οποία είναι γνωστή ως συμπληρωματική κινητική περιοχή. Ερευνες σε πιθήκους έχουν δείξει ότι μια άλλη περιοχή του εγκεφάλου, ο προκινητικός φλοιός, προκαλεί ορισμένες από τις ενέργειές μας ασυνείδητα, ως αντίδραση σε πράγματα που βλέπουμε γύρω μας. Η συμπληρωματική κινητική περιοχή στη συνέχεια παρεμβαίνει για να επιτρέψει την κίνηση ή να τη σταματήσει, η βλάβη στη συγκεκριμένη περιοχή όμως μπορεί να καταλύσει αυτόν τον έλεγχο – εξ ου το άναρχο χέρι που ενεργεί σε κάθε οπτικό ερέθισμα.
Πολύ λίγοι άνθρωποι έχουν την ατυχία να έχουν υποστεί βλάβη στη συμπληρωματική κινητική περιοχή και στα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα και τα δύο χέρια τους να ενεργούν εκτός ελέγχου. Αυτοί βρίσκονται στο έλεος των περιβαλλοντικών παραγόντων που πυροδοτούν την κίνησή τους, λέει ο κ. Ντέλα Σάλα.
Το σύστημα αυτό ακούγεται σαν το εντελώς αντίθετο της ελεύθερης βούλησης – ο κ. Ντέλα Σάλα το αποκαλεί «ελεύθερο “δεν θέλω”».
Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι, αν και αισθανόμαστε πως οι ενέργειές μας βρίσκονται πάντα υπό τον συνειδητό έλεγχό μας, στην πραγματικότητα υπάρχουν παράλληλα πολλές αποφάσεις που λαμβάνονται ασυνείδητα.
Αν αυτό σάς φαίνεται απίθανο, σας έχει τύχει ποτέ να πηγαίνετε κάπου με το αυτοκίνητο μια μέρα που έχετε άδεια και να ανακαλύψετε ότι πήρατε τον δρόμο για τη δουλειά σας τη στιγμή που φθάσατε σε ένα κοινό σημείο της διαδρομής; Αυτός είναι ο προκινητικός φλοιός σας που αντιδρά επί τόπου σε ένα ερέθισμα από το περιβάλλον.
Clare Wilson
Το Βήμα
