Στην κορυφή του όρους Ιθώμη, πλησίον της Αρχαίας Μεσσήνης, επάνω σε φυσικό βράχο, δεσπόζει μεγαλόπρεπη η παλαιά Μονή του Βουλκάνου, εποπτεύοντας τον μεσσηνιακό κάμπο που απλώνεται μπροστά της. Η Μονή αυτή χτίστηκε πιθανότατα στις αρχές του 8ου αιώνα από εικονολάτρες μοναχούς· σύμφωνα με την παράδοση, τη θέση όπου ανεγέρθη η μονή τους την υπέδειξε μία εικόνα της Παναγίας, δίπλα στην οποία έκαιγε καντήλι.
Τον 17ο αιώνα η Μονή αυτή εγκαταλείφθηκε, κυρίως λόγω των αντίξοων καιρικών συνθηκών, που δυσκόλευαν τη διαβίωση των μοναχών. Αναζητήθηκε λοιπόν νέος τόπος νοτιότερα, όπου και σταδιακά χτίστηκε η Νέα Μονή Βουλκάνου. Εδώ σήμερα φυλάσσονται τα τίμια λείψανα αρκετών αγίων της ορθόδοξης εκκλησίας, επίσης σπουδαία συγγράμματα, έγγραφα και πατριαρχικά σιγίλλια και, το σπουδαιότερο, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βουλκανιώτισσας, η οποία φέρει και την επιγραφή:
Η Οδηγήτρια η επονομαζομένη τω όρει Βουλκάνω.
Η παλαιά Μονή σήμερα ονομάζεται Καθολικόν και λειτουργεί μόνο την περίοδο του Δεκαπενταύγουστου, ενώ η Νέα Μονή λειτουργούσε ανέκαθεν ως ανδρικό μοναστήρι.
Στην καρδιά της αρχαίας Μεσσήνης, σε χώρο πλούσιο σε ιστορικές μνήμες, δεσπόζει η Ιερά Μονή Βουλκάνου, ένα τεράστιο και επιβλητικό μοναστήρι, το οποίο ιδρύθηκε τον 17ο αιώνα. Το όνομά της, που απαντάται με διάφορες άλλες παραλλαγές, όπως Βουρκάνο, Δορκάνο και Βουλκάνη, μάλλον προέρχεται από κάποιον βυζαντινό άρχοντα, ο οποίος είχε στην κατοχή του τη γύρω περιοχή της Ιθώμης.
Η Μονή αυτή δεν είναι η πρώτη που ιδρύθηκε στην περιοχή. Στην κορυφή του όρους Ιθώμη, στερεωμένη θαρρείς επάνω σε φυσικό βράχο, διακρίνεται η παλιά Μονή Βουλκάνου, η επονομαζόμενη Μονή της Παναγίας της Κορυφής, ή αλλιώς της Παναγίας Επανωκαστριτίσσης, που σήμερα είναι ευρύτερα γνωστή με το απλό όνομα Καθολικόν. Η παλαιά αυτή Μονή στέκει εκεί όπου κάποτε βρισκόταν η ακρόπολή της αρχαίας Μεσσήνης. Θεωρείται κτίσμα αρκετά αρχαιότερο της νέας Μονής· λέγεται ότι χτίστηκε το 725 από εικονολάτρες μοναχούς, και η ίδρυσή της συνοδεύεται από έναν «ιδρυτικό μύθο», που είναι χαρακτηριστικός αρκετών μοναστηριών: λέγεται λοιπόν ότι στο σημείο όπου ανεγέρθηκε η Μονή βρέθηκε μία εικόνα της Παναγίας κρεμασμένη σε έναν θάμνο, με ένα καντήλι να σιγοκαίει δίπλα της.
Το καθολικό της παλαιάς Μονής είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό· είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου, αγιογραφήθηκε από τους αδελφούς Γεώργιο και Δημήτριο Μόσχο από το Ναύπλιο το 1608 και είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της μεταβυζαντινής τέχνης. Πρόκειται για δίκλιτη θολωτή βασιλική (κάποτε ήταν τρίκλιτη), χτισμένη επάνω στο αρχαίο ιερό του Δία Ιθωμάτα. Αρκετό αρχιτεκτονικό υλικό από το ιερό αυτό φαίνεται πως χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση του ναού.
Η θέση της παλαιάς Μονής όμως ήταν δυσπρόσιτη, αλλά και ανοιχτή στα στοιχεία της φύσης, με αποτέλεσμα οι συνθήκες διαβίωσης να είναι δύσκολες για τους μοναχούς. Το 1625 λοιπόν η Μονή αυτή εγκαταλείφθηκε, για να χτιστεί μία καινούργια, νοτιότερα, σε θέση που οι μοναχοί αγόρασαν από τον πατέρα του Τούρκου αγά της Ανδρούσης, για 10.500 γρόσια. Το καθολικό της νέας Μονής χτίστηκε το 1701 και τιμάται στο Γενέσιο της Υπεραγίας Θεοτόκου. Πρόκειται για βυζαντινό ναό, σταυροειδή με τρούλο. Εδώ φυλάσσεται η εικόνα της Παναγίας της Βουλκανιώτισσας, που θεωρείται θαυματουργή. Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου η εικόνα μεταφέρεται τελετουργικά στην παλαιά Μονή, όπου ξεκινούν οι εορτασμοί. Επίσης, τη νύχτα της 19ης προς 20ή Σεπτεμβρίου η εικόνα μεταφέρεται στην πόλη της Μεσσήνης, συνοδεία πολλών πιστών. Ύστερα από 20 χλμ. πεζοπορίας, η εικόνα εναποτίθεται σε οκταήμερο προσκύνημα, πριν πάρει ξανά το δρόμο της επιστροφής προς το Βουλκάνο. Η λιτανεία αυτή γίνεται εις ανάμνηση της θείας παρέμβασης της Παναγίας σε λοιμό που είχε πλήξει όλη τη Μεσσηνία περί το 1755. Στη νέα Μονή επίσης φυλάσσονται αρκετά λείψανα αγίων, ενώ υπάρχει και αξιόλογη βιβλιοθήκη, με παλιά και νέα συγγράμματα. Η Μονή εξακολουθεί να λειτουργεί ως τις μέρες μας ως ανδρικό μοναστήρι, με πλούσια και αξιόλογη δραστηριότητα.
