Ο Διόνυσος ήταν γιος του Δία και της Δήμητρας ή της κόρης τους, της Περσεφόνης, που την είχε βιάσει ο πατέρας της μεταμορφωμένος σε δράκοντα. Οι Τιτάνες, που ήταν αντίθετοι στην εξουσία του Δία, δεν είδαν με καλό μάτι αυτό το παιδί, έτσι το ξεγέλασαν με κάτι παιχνίδια, το έπιασαν, το έσφαξαν, το κομμάτιασαν, το έβρασαν και το έφαγαν, πρόσφεραν μάλιστα από αυτό και στον Απόλλωνα, αυτός όμως δεν έφαγε, αλλά πήρε το κρέας και το απόθεσε κάτω από τον τρίποδα του μαντείου του στους Δελφούς, από όπου η Πυθία χρησμοδοτούσε.
Εκεί, είπαν ακόμα, πως ο Απόλλων, με εντολή του πατέρα του, έθαψε τα κομμάτια του κατακρεουργημένου Διόνυσου, πράγμα που έγινε αφορμή να λατρεύουν οι άνθρωποι και τον Διόνυσο στον τόπο του Απόλλωνα. Για τη σφαγή του Διονύσου άλλοι είπαν πως οι Τιτάνες ήταν βαλτοί από την Ήρα και άλλοι πως ο νέος θεός, προσπαθώντας να ξεφύγει από τους φονιάδες του, μεταμορφώθηκε σε μοσχάρι, και σ’ αυτή τη μορφή τον έπιασαν οι Τιτάνες και τον έσφαξαν. Τότε ο Δίας, με τους κεραυνούς του, έκαψε τους Τιτάνες και τους έκανε στάχτη. Από αυτή τη στάχτη βγήκαν αργότερα οι άνθρωποι πάνω στη γη. Ακόμα ιστορούσαν πως ο Διόνυσος ξαναγύρισε στη ζωή, αφού η μητέρα του η Δήμητρα, ή η Ρέα, μάζεψε τα κομμάτια του και κατάφερε να τα συναρμολογήσει. Άλλοι πάλι είπαν πως η Αθηνά μπόρεσε να περισώσει την καρδιά του Διονύσου ζωντανή και πως αυτή την πήρε ο Δίας και την κατάπιε ή την έδωσε στη Σεμέλη, που την κατάπιε και έτσι ξαναγέννησε τον Διόνυσο.
Στη Γιγαντομαχία ο Διόνυσος μαζί με τον Ήφαιστο και τους Σατύρους, καβάλα πάνω σε γαϊδάρους που γκάριζαν, ξάφνιασαν τους Γίγαντες και τους ανάγκασαν να το βάλουν στα πόδια κατατρομαγμένοι. Τότε ο Διόνυσος εξόντωσε πολλούς από αυτούς με μόνο το άγγιγμα του θύρσου του πάνω τους ή βγαίνοντας μπροστά τους μεταμορφωμένος κι έχοντας φίδια στα μαλλιά του, όπως και οι ίδιοι οι Γίγαντες, μάλιστα σε κάποια στιγμή μεταμορφώθηκε σε λιοντάρι και κατασπάραξε τον Γίγαντα Εύρυτο ή Ροίτο. Ο Διόνυσος, αργότερα που κατέβηκε στην Πελοπόννησο, βρέθηκε αντιμέτωπος και με τον Περσέα, που εξουσίαζε την Αργολίδα και δεν ήθελε άλλον αφέντη στον τόπο του. Σ’ εκείνη τη μάχη πήραν μέρος στο πλευρό του Διονύσου η γυναίκα του η Αριάδνη μαζί με τις Μαινάδες και στο πλευρό του Περσέα η Ήρα, που για την περίπτωση φανερώθηκε με τη μορφή του Μελάμποδα. Σαν είδε ο Διόνυσος πως ο Περσέας, κρατώντας την κεφαλή της Μέδουσας, απολίθωσε την Αριάδνη, αγρίεψε και ήθελε να καταστρέψει ολόκληρο το Άργος. Όμως η Ήρα, που το είχε στην προστασία της, βάζοντας μεσολαβητή τον Ερμή, πέτυχε να συμφιλιώσει τον Διόνυσο με τον Περσέα, αφού του υποσχέθηκε ότι θα δώσει στην απολιθωμένη Αριάδνη θέση ανάμεσα στ’ αστέρια του ουρανού και θα ορίσει να τιμούν τον Διόνυσο και τον Περσέα σε κοινή γιορτή με χορούς. Άλλοι όμως έλεγαν πως η μάχη συνεχίστηκε, ώσπου νίκησε ο Περσέας κι έριξε νεκρό τον Διόνυσο στα νερά της Λέρνας. Και τον αργολικό κάμπο τον είχε ξεράνει μια φορά ο Διόνυσος. Αυτό το έκανε ο θεός, όπως ιστορούσαν, για να προστατέψει την πατρίδα του, τη Θήβα, από τη στρατιά των Επτά, όταν αυτοί κινούσαν από το Άργος.
Πρώτος ο Διόνυσος είχε ζέψει τα βόδια στο άροτρο και είχε βρει πολλές άλλες ευκολίες για τους ανθρώπους που μοχθούσαν πάνω στη γη. Και στην Ελαΐδα και στη Σπερμώ και στην Οινώ, που τις έλεγαν και Οινοτρόφους ή Οινοτρόπους, δηλαδή τις τρεις θυγατέρες του Άνιου, που ήταν γιος του Απόλλωνα και βασιλιάς της Δήλου, και σ’ αυτές ο Διόνυσος έδωσε τη χάρη να κάνουν από τη γη λάδι και στάρι και κρασί. Τον Διόνυσο για τις πολλές του χάρες τον αγάπησε και η Αφροδίτη κι έκανε μαζί του τον Πρίαπο, θεό της γονιμότητας (σ. 185). Ο Διόνυσος με το κρασί και την καλή καρδιά του πέτυχε ακόμα να μεθύσει και τον Ήφαιστο, να τον ανεβάσει στον Όλυμπο και να τον συμφιλιώσει με τη μητέρα του, την Ήρα. Τότε ακριβώς συμφιλιώθηκε και ο ίδιος με τη βασίλισσα των θεών, που ευχαριστημένη από αυτή την υπηρεσία του, έδωσε τη συγκατάθεσή της να μπει και ο Διόνυσος στην οικογένεια των θεών του Ολύμπου. Ύστερα από όλα αυτά ο πατέρας του ο Δίας όρισε τον Διόνυσο διάδοχό του και ο ίδιος τον ανέβασε στο θρόνο του και τον έκανε βασιλιά των θεών.
ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ
Με το μύθο της γέννησης του Διονύσου, σαν γιου του Δία και της Σεμέλης, με πρότυπο τον «ιερό γάμο» Ουρανού και Γης, υποδηλώνονται οι θετικές και αρνητικές επιπτώσεις των μετεωρολογικών φαινομένων για την αμπελοκαλλιέργεια. Οι επιπτώσεις αυτές υποδηλώνονται και µε τις μυθολογούμενες φιλικές ή εχθρικές σχέσεις του Διονύσου με άλλους ηλιακούς θεούς ή θεούς του ουρανού, όπως ο Ήφαιστος, ο Απόλλων και ο Περσέας. Σε δεύτερο επίπεδο, με τη γέννηση του Διονύσου από το μηρό του Δία, όπως και της Αθηνάς από την κεφαλή του, εξαίρεται το πατριαρχικό πρότυπο. Αντίθετα, το μητριαρχικό πρότυπο εξαίρεται με το μύθο της αναγέννησης και της αθανασίας του Διονύσου, της κατορθωμένης με τις ενέργειες της Ρέας ή της Δήμητρας ή και την έγκριση της Ήρας, όταν ο Διόνυσος πρόκειται να γίνει δεκτός στην οικογένεια των θεών του Ολύμπου: Η Ρέα, η Δήμητρα, η Ήρα, η Σεμέλη (Σεμ-/Θεμ-, Σεμ-νή, Θεμ-έλη, Θέμ-ις) δεν είναι παρά η κατά την αισχύλεια έκφραση πολλών ονομάτων μορφή μία, δηλαδή η παμμήτειρα Γη ως υπέρτατη εξουσία. Οι πολλαπλές σχέσεις του Διονύσου με θεές της γης, υποστάσεις της θεάς Γης και θεές της βλάστησης και γενικότερα της γονιμότητας (Ρέα, Ήρα, Δήμητρα, Σεμέλη, Αφροδίτη, Αριάδνη, Περσεφόνη) υπενθυμίζουν με πολλούς τρόπους τη χθόνια φύση αυτού του θεού και τη σημασία του για το αμπέλι και το κρασί, ακόμα και για τη βλάστηση γενικότερα, πράγμα που φαίνεται και διαφορετικά τόσο στο μύθο, με τους γιους του θεού Άμπελο, Στάφυλο, Οινέα, Οινοπίωνα κτλ., όσο και στη λατρεία, όπου ο ίδιος ο θεός τιμάται και ως Άνθεύς, Άνθιος, Κισσοφόρος, Κισσοχαίτης, Δενδρίτης κτλ. Εξάλλου με τη μεταμόρφωση του Δία σε δράκοντα/φίδι κατά το βιασμό της Περσεφόνης και με τον Πρίαπο σαν γιο του Διονύσου και της Αφροδίτης υποδηλώνεται και η γενικότερη σημασία του Διονύσου για τη γονιμότητα. Οι αναλογίες στις σχέσεις Διόνυσος – Δήμητρα ή Διόνυσος – Σεμέλη και στις σχέσεις Περσεφόνη – Δήμητρα, Άδωνις – Αφροδίτη, Άττις – Κυβέλη εξηγούνται από το γεγονός ότι όλοι οι παραπάνω μύθοι απηχούν ομοειδείς λατρείες και μυστήρια αναφερόμενα στη γη και στη βλάστηση.
Η μανία του Διονύσου και των Μαινάδων (Προιτίδες, Μινυάδες, Αγαύη κ.ά.), οι μεταμορφώσεις του θεού, ο φόνος του Ικάριου ή και του Πενθέα από λάθος και ο διαμελισμός του ίδιου του θεού, ή και των εχθρών του, είναι αφηγηματικά στοιχεία, με τα οποία τονίζεται η οργιαστική λατρεία του Διονύσου, η έκσταση, οι παραισθήσεις από την επήρεια του κρασιού και του χορού και οι συνέπειές τους. Ο διαμελισμός του σώματος του θεού ή ενός από τους εχθρούς του, όπως ο Πενθέας και ο Λυκούργος, ανάγεται στο διαμελισμό του θύματος, στοιχείο γνωστό και από τους μύθους του Ορφέα, του Λυκάονα, του Άψυρτου και του Πελία της Αργοναυτικής Εκστρατείας, περισσότερο όμως από τα Θυέστεια δείπνα, και αποτελεί υπόμνηση σε παλαιότερο τυπικό λατρείας με ανθρωποθυσίες στον «ώμηστή» Διόνυσο, τυπικό που τελευταία αναβίωσή του στα ιστορικά χρόνια μαρτυρείται με τη σφαγή αιχμαλώτων Περσών στο βωμό αυτού του θεού. Από την εκδοχή με το διαμελισμό του θεού σε μορφή μοσχαριού διαφαίνεται ήδη και η υποκατάσταση του ανθρώπινου θύματος με ζώο. Το ότι ο Δίας ή η Σεμέλη καταπίνουν την καρδιά του Διονύσου, είναι πράξη που ανάγεται επίσης στο φαινόμενο της ωμοφαγίας, εξυπηρετεί τη δοξασία της θεοφαγίας και αισθητοποιεί τη δύναμη του κρασιού ως συντελεστή της έκστασης, που για τους αρχαίους λαούς ήταν νοητή σαν καταληψία με την επέλευση ενός πνεύματος μέσα στο σώμα του ανθρώπου (πρβ. τους «δαιμονισμένους»). Ο μύθος του διαμελισμού του Διονύσου και της αναγέννησής του χρησιμοποιήθηκε από θεολογικές και φιλοσοφικές διδασκαλίες σαν συμβολισμός της διάσπασης του ανθρώπου μέσα στο πλήθος των πραγμάτων του κόσμου και της αναγωγής του σε μια οντολογική ενότητα. (Γενικότερα για τα «πάθη» του Διονύσου και την αιτιολόγησή τους με την εκδικητική μανία της Ήρας βλ. σ. 97 κ.ε.).
Η εχθρότητα που αντιμετωπίζει ο Διόνυσος από τους Τιτάνες και τον Περσέα, εφόσον αυτοί νοηθούν σαν ηλιακοί θεοί ή θεοί του ουρανού, έχει πρότυπο την ιδέα ότι ο ήλιος του καλοκαιριού ή άλλα ανάλογα καιρικά φαινόμενα βάζουν σε κίνδυνο ή και εξαφανίζουν τη βλάστηση. Αυτό το στοιχείο έχει μυθολογηθεί και με το θάνατο του επίσης θεού της βλάστησης Λίνου από τον ηλιακό θεό Ηρακλή. (Βλ. τόμο 3, Αργολίδα, Λίνος).Έτσι ο θάνατος του Διονύσου αντιστοιχεί στο θάνατο του Άδωνη και του Άττη, ενώ από την απόρριψή του στα νερά της Λέρνας φαίνεται η τάση για σύνδεση της λατρείας του με τα εκεί πανάρχαια μυστήρια. Όχι . μόνο από τη σύγκρουση του Διονύσου και της Αριάδνης με την Ήρα και τον Περσέα, αλλά και από τις συνδυασμένες με τις δυναστικές έριδες του Άργους διαφορές του Μελάμποδα με τον Προίτο ή τον Αναξαγόρα και του Αμφιαράου με τον Άδραστο υποψιαζόμαστε τις δυσκολίες για την εξάπλωση της λατρείας του Διονύσου στην Αργολίδα και στη βόρεια Πελοπόννησο γενικότερα, την πάλη αυτής της λατρείας με τα κατά τόπους λατρευτικά κατεστημένα, όπως και τους αναπόφευκτους ιστορικούς συμβιβασμούς. (Για όλα αυτά στις λεπτομέρειές τους βλ. τόμ. 3, Αργολίδα: Προίτος και Ακρίσιος, Προίτος και Μελάμπους, Προιτίδες, Επίσης τόμ 4, επτά επί Θήβας, Το ξεκίνημα του Αμφιαράου).
Από τη συνεργασία του Διονύσου με τον Ηφαιστο κατά τη Γιγαντομαχία, από τη μεσολάβησή του για την επιστροφή του Ήφαιστου στον Όλυμπο και τη συμφιλίωσή του με τη μητέρα του, την Ήρα, από τα πλούσια δώρα του Ήφαιστου στο γάμο του Διονύσου με την Αριάδνη και από τη γενικότερη φιλική σχέση τους διαφαίνεται όχι μόνο η γνώση του γεγονότος ότι τα ηφαιστειογενή εδάφη ευνοούν ιδιαίτερα την αμπελοκαλλιέργεια αλλά και άλλες ιδέες γύρω από φυσικά και κυρίως καιρικά φαινόμενα ως συντελεστές στην παραγωγή του σταφυλιού και του κρασιού, πάνω στο συσχετισμό του κρασιού με τη φωτιά, πράγμα που έχει υποδηλωθεί μυθολογικά με πιο παραστατικό τρόπο στη γέννηση του Διονύσου ανάμεσα στα αστραπόβροντα και τους κεραυνούς του πατέρα του. Ανάλογη βάση έχει και η ευνοϊκή στάση του Απόλλωνα απέναντι στον Διόνυσο, ενώ η αναφορά στους Δελφούς, δικαιολογημένη και από τη σχέση του Διονύσου με τη Γη ως πρώτη ιδιοκτήτρια του χώρου, σημαδεύει ιστορικές προσεγγίσεις της λατρείας του Διονύσου και του Απόλλωνα, γνωστές στους αρχαϊκούς χρόνους από τις πολιτιστικές μεταρρυθμίσεις του Περίανδρου της Κορίνθου, την καλλιτεχνική δραστηριότητα του Αρίωνα του Μηθυμναίου κτλ.
Σε μαγική αντίληψη αναφέρεται το επεισόδιο με τους γαϊδάρους κατά τη Γιγαντομαχία, που το γκάρισμά τους έχει τη σημασία αποτροπής του κακού. Η εκστρατεία του Διονύσου στην lνδία έχει βέβαια πρότυπο την εκστρατεία του Αλέξανδρου και αποτελεί το κύριο θέμα του μεγαλύτερου σωζόμενου έπους του τέλους του αρχαίου κόσμου, των «Διονυσιακών» του Νόννου. Με την προβολή του Διονύσου από το χώρο των καλλιεργειών και πραγμάτων της γης σε φορέα πολιτισμού, η απόσταση για την αναγνώρισή του σε ύψιστο θεό ήταν μικρή. Έτσι ο Διόνυσος συνδέθηκε και με τον κοσμογονικό μύθο της διαδοχής σαν τελευταίος βασιλιάς των θεών. Σχετικά με αυτή την ιδέα είναι και τα φαινόμενα θεοκρασίας, στην ταύτιση του Διονύσου με τον κοσμογονικό Φάνη από τους ορφικούς και με τον Άδη από τον Ηράκλειτο, όπως και στη μαρτυρούμενη μεταγενέστερη λατρεία του Δία Διονύσου. (Για το μύθο της διαδοχής βλ. σ. 21 Κ.ε. και 73 κ.ε.).
ΠΗΓΗ : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, ΟΙ ΘΕΟΙ, τομ. 2, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
