Σημαντικό κέντρο λατρείας του αγίου Μηνά στον ελλαδικό χώρο ήταν ο ναός του στη Θεσσαλονίκη. Ο ναός αυτός υπήρχε τουλάχιστον από τις αρχές του 9ου αιώνα, όπως φαίνεται από τον Βίο του αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτου. Αναφέρεται ως κτήτορας ένας μοναχός Ζαχαρίας.
Ο ναός του Αγίου Μηνά βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, κοντά στη θάλασσα και το λιμάνι, μέσα στον εμπορικό τομέα. Οι μαρτυρίες που υπάρχουν πείθουν πως στο χώρο του σημερινού μεταγενέστερου ναού προϋπήρχε τον 8ο αιώνα, άλλος επιβλητικός ναός, που καταστράφηκε τελείως από τις αλλεπάλληλες πυρκαγιές που έπληξαν κατά καιρούς την περιοχή αυτή του εμπορικού τομέα της πόλης. Ο αρχαίος αυτός ναός που υπήρξε καθολικό μοναστηριού μνημονεύεται από ανώνυμο απογραφέα της Θεσσαλονίκης του 15ου αιώνα.
Μαρτυρίες Βυζαντινών κειμένων βεβαιώνουν την ύπαρξη και χρήση του ναού αυτού στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη ως την τουρκική κατάκτηση (1492). Αλλά και κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ο ναός εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται από τους χριστιανούς, καθώς ήταν ένας από τους 12 χριστιανικούς ναούς που παρέμειναν στη διάθεση των χριστιανών και δεν έγιναν τζαμιά. Ο ναός καταστράφηκε το 1687 κατά τον βομβαρδισμό της Θεσσαλονίκης από τους Βενετούς. Περιηγητές και ιστοριογράφοι αναφέρουν 5 τουλάχιστον πυρκαγιές που κατάστρεψαν το ναό του Αγίου Μηνά. Το 1770 καταστράφηκε ο ναός σχεδόν ολοκληρωτικά. Το ίδιο και το 1818, το 1839 και το 1890, όταν μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Τόσο συχνές ήταν μάλιστα οι καταστροφές αυτού του μοναστηριού, ώστε οι Τούρκοι ονόμασαν την περιοχή του Αγίου Μηνά “Γιανήκ μοναστήρ μαχαλέ” (=γειτονιά του καμένου μοναστηριού).
Από πληροφορίες που υπάρχουν, ο ναός του Αγίου Μηνά μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα είχε σχήμα “Τ” και περιβαλλόταν, κατά τις τρεις πλευρές του από εξωτερική στοά με κιονοστοιχία. Ακόμη, είχε επιβλητικό τρούλο που ήταν ορατός και από τη θάλασσα.
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 κατέστρεψε τελείως το ναό του Αγίου Μηνά για να ανοικοδομηθεί λίγο αργότερα πάνω σε τελείως διαφορετικό σχέδιο. Από τον παλιό αρχαίο ναό σώζονται δύο κίονες και μερικά κομμάτια από τον παλιό μαρμάρινο γλυπτικό διάκοσμο
Κατά την περίοδο 1890-1912 ήταν ο μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης και σε αυτόν τελέστηκε η επίσημη δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης (26 Οκτωβρίου 1912).
Οι μεταβυζαντινοί ναοί
Από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα τέχνης των χρόνων της τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη είναι οι μεταβυζαντινές εκκλησίες, ταπεινές και απέριττες, ενδεικτικές ωστόσο του καλλιτεχνικού μαρασμού στον οποίο οι κατακτητές θέλησαν να καταδικάσουν το ελληνικό στοιχείο με τις απαγορεύσεις τους. Είναι γνωστό ότι οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης όπως άλλωστε και όλοι οι χριστιανοί δεν είχαν δικαίωμα να χτίζουν καινούργιους ναούς, η δε επισκευή των παλιών απαιτούσε ειδική άδεια. Οι πηγές διασώζουν ονόματα προκρίτων και πλουσίων Θεσσαλονικέων που κατάφερναν να ξεπερνούν τα εμπόδια αυτά με γενναιόδωρες προσφορές στο σουλτάνο και τις επαρχιακές αρχές.
Στους σκοτεινούς αιώνες μετά το 1453, η ορθόδοξη πίστη υπήρξε το καταφύγιο και η παρηγοριά του υπόδουλου ελληνικού λαού. Οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης συσπειρωμένοι γύρω από τις περιφρονημένες από τους Τούρκους εκκλησίες αγωνίστηκαν να περισώσουν ό,τι μπορούσαν από την πνευματική και καλλιτεχνική τους κληρονομιά.
Οι χριστιανικοί ναοί κρυμμένοι πίσω από σπίτια, μικρομάγαζα, σε αντίθεση με τις εβραϊκές συναγωγές που ήταν πάνω σε κεντρικούς δρόμους της πόλης, αποτελούν τους καλύτερους μάρτυρες των δύσκολων χρόνων της πόλης κάτω από τον τουρκικό ζυγό.
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές οι περισσότεροι μεταβυζαντινοί ναοί κτίστηκαν στη θέση παλαιότερων βυζαντινών.
Από τις 12 χριστιανικές εκκλησίες που κτίστηκαν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας έχουν σωθεί μέχρι σήμερα οι εξής: ο Άγιος Αθανάσιος, η Παναγία η Γοργοεπήκοος, η Παναγούδα, η Υπαπαντή, η Παναγία η Λαγωδιανή, η Παναγία η Τρανή, η Νέα Παναγία, ο Άγιος Αντώνιος, ο Άγιος Μηνάς. Οι υπόλοιπες 5 έχουν ξανακτιστεί πρόσφατα στις παλαιότερες θέσεις τους.
