Η περιοχή του νομού Κοζάνης βρίσκεται παρούσα σε όλες τις ιστορικές περιόδους από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή χρονολογούνται πριν από 70 – 80 εκατομμύρια χρόνια. Πρόκειται για χαυλιόδοντες από ελεφαντοειδή, κάτω γνάθο από ιπποπόταμο, γαστερόποδα και αστερόποδα, τα οποία
βρέθηκαν στην περιοχή της λεκάνης «Σαρί Γκιολ» κατά τις διαδικασίες εξόρυξης λιγνίτη. Η εμφάνιση του ανθρώπου στην περιοχή προσδιορίζεται περίπου πριν από 100.000 χρόνια, χάρη σε πέλεκυ που βρέθηκε στη Σιάτιστα, και θεωρείται το αρχαιότερο εργαλείο που βρέθηκε ποτέ στη χώρα. Επίσης, έχουν βρεθεί πάνω από 100 οικισμοί και ευρήματα, που μαρτυρούν την ύπαρξη οργανωμένης ζωής από την προϊστορική περίοδο (εποχές λίθου, χαλκού και σιδήρου) σε διάφορα σημεία του νομού.
Κατά την αρχαϊκή περίοδο η περιοχή κατοικούνταν από ελληνικά φύλα, και δημιουργήθηκαν τρία βασίλεια, της Ελίμειας, της Εορδαίας και της Ορεστίδας, που είναι γνωστά ως Βασίλεια της Άνω Μακεδονίας και μνημονεύονται για πρώτη φορά από τον Ηρόδοτο. Τα βασίλεια αυτά είχαν εμπορική, πολιτισμική και πολιτική επικοινωνία με τους υπόλοιπους Έλληνες, παίζοντας σημαντικό ρόλο σε πανελλήνια ιστορικά γεγονότα, όπως ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η πιο αξιόλογη πόλη, μάλλον και πρωτεύουσα της Ελίμειας, σύμφωνα με τα ευρήματα, ήταν η Αιανή.
Κατά τους Ρωμαϊκούς Χρόνους, όπως ολόκληρη η Μακεδονία, έτσι και η Κοζάνη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους. Αρκετές όμως πόλεις διατήρησαν ένα είδος αυτονομίας και κοινοτικής αυτοδιαχείρισης. Έτσι η πόλη της Αιανής συνεχίζει να υφίσταται, ενώ ιδρύονται και νέες πόλεις, που άφησαν αξιόλογα μνημεία μέχρι σήμερα (Σέρβια, Σπηλιά, Καισαριά, και άλλες).
Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους η περιοχή της Κοζάνης βρίσκεται στη ζώνη επίδρασης του Βυζαντίου. Την περίοδο αυτή αρχίζει να ισχυροποιείται η περιοχή και για αυτό συναντάμε αρκετά δείγματα πολιτισμού και μνημεία (εκκλησίες, μοναστήρια, κάστρα, οικισμούς), με κυριότερο το συγκρότημα καστροτείχων των Σερβίων. Ένα από τα χαρακτηριστικά της περιόδου είναι η ύπαρξη Βουλγαρικών και Σερβικών πληθυσμών, ενώ ίχνη άφησαν και οι Φράγκοι κατά την περίοδο της πρώτης άλωσης, το 1204.
Η Οθωμανική κατοχή στην περιοχή κράτησε πάνω από 5 αιώνες, από τον 14ο αιώνα μέχρι το 1912. Παρά την κατοχή, ο πληθυσμός της περιοχής της Κοζάνης αναπτύσσει έντονη εμπορική, επιχειρηματική, βιοτεχνική και οικοτεχνική δραστηριότητα και μεγαλουργεί. Οι Κοζανίτες έμποροι κατακτούν τις Οθωμανικές αγορές και συναλλάσσονται πλέον και με ευρωπαϊκές χώρες, όπως Γερμανία, Ολλανδία, Πολωνία, Ρωσία, Αυστροουγγαρία, μεγαλουπόλεις των Βαλκανίων και την Κωνσταντινούπολη. Τα προϊόντα που εμπορεύονται είναι νήματα, κρόκος, πολύχρωμα υφάσματα, γούνες, τα οποία και αποφέρουν σημαντικό πλούτο στον τόπο και οδηγούν την περιοχή σε ανάπτυξη. Ταυτόχρονα αναπτύσσονται και οι ορεινοί οικισμοί (Βλάστη, Σιάτιστα, Πεντάλοφος, Γαλατινή, Εράτυρα) λόγω της μεγαλύτερης ελευθερίας που απολαμβάνουν οι κάτοικοι των ορεινών και δυσπρόσιτων οικισμών. Την περίοδο αυτή παρατηρείται και η ίδρυση της ίδιας της πόλης της Κοζάνης, η οποία από μικρός οικισμός σταδιακά εξελίχτηκε σε διοικητικό και οικονομικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής.
Πέρα όμως από την εισαγωγή κεφαλαίων και υλικού πλούτου, παρατηρείται και μία πνευματική και πολιτισμική αναγέννηση στις κοινωνίες των πόλεων της Κοζάνης. Μεγάλη άνθιση παρατηρείται στον τομέα των γραμμάτων. Εκτός από τα υποτυπώδη σχολεία που λειτουργούσαν στα μοναστήρια, ιδρύεται το 1668 η Ελληνική Σχολή, όπου δίδαξαν σπουδαίοι λόγιοι και άνθρωποι των γραμμάτων. Παράλληλα ιδρύεται από τους κατοίκους, με τη βοήθεια και την υποστήριξη επώνυμων και ανώνυμων πολιτών, βιβλιοθήκη, η σημερινή «Κοβεδάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη», η οποία έχει τη φήμη της πλουσιότερης και πιο αξιόλογης βιβλιοθήκης, μετά την Εθνική Βιβλιοθήκη.
Οι κάτοικοι της Κοζάνης, λόγω της επαφής τους με τις Ευρωπαϊκές χώρες, μεταφέρουν την Ευρωπαϊκή αισθητική και αρχιτεκτονική και δημιουργούν μία σύνθεσή της με τη Μακεδονική αρχιτεκτονική. Αποτέλεσμα της σύνθεσης αυτής είναι τα περικαλλή αρχοντικά που αρχίζουν να ορθώνονται στην Κοζάνη, τη Σιάτιστα, τα Σέρβια, τη Βλάστη, την Εράτυρα και αλλού. Ανεπηρέαστα δεν μένουν ούτε τα ενδυματολογικά και καταναλωτικά πρότυπα του Κοζανίτικου πληθυσμού, καθώς και τα πρότυπα οργάνωσης της κοινωνίας και της αγοράς. Έτσι, τη στιγμή που άλλες περιοχές παρακμάζουν λόγω του Οθωμανικού ζυγού, τα κεφαλοχώρια της Κοζάνης, κυρίως λόγω της ενεργητικότητας των κατοίκων της, διάγουν ένα παρατεταμένο χρυσό αιώνα.
Παρόλη την οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη της περιοχής, οι κάτοικοι της Κοζάνης δεν έχασαν το αίσθημα και τη δίψα για την ελευθερία. Οι Κοζανίτες αρχικά συμμετέχουν σε ομάδες κλεφτών και στη συνέχεια οργανώνονται στη Φιλική Εταιρία. Ο αγώνας για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού συνεχίστηκε και μετά από το 1821. Αποκορύφωμα του επαναστατικού τους αγώνα αποτελεί η επανάσταση του Βούρινου του 1878. Όταν αρχίζει να δημιουργείται το Μακεδονικό ζήτημα, η περιοχή γίνεται βάση οργάνωσης και εξόρμησης των Μακεδονομάχων. Οι Κοζανίτες συμμετέχουν μαζικά στον Μακεδονικό Αγώνα.
Η απελευθέρωση του Νομού Κοζάνης πραγματοποιήθηκε το 1912, και η περιοχή απελευθερώθηκε μετά από 5 αιώνες Οθωμανικής κατοχής. Το 1915 ιδρύθηκε ο Νομός Κοζάνης, με προσωρινή έδρα τη Σιάτιστα, και το 1918 μεταφέρθηκε η έδρα στην Κοζάνη. Σταθμό στην νεότερη ιστορία της περιοχής αποτελεί η Ανταλλαγή των πληθυσμών, οπότε εγκαθίστανται στην περιοχή 40.000 πρόσφυγες, στην πλειοψηφία τους ποντιακής καταγωγής, ενώ εγκαταστάθηκαν και Έλληνες από την Ανατολική Θράκη και την Μικρά Ασία.
Στη διάρκεια της κατοχής η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων του Νομού Κοζάνης συμμετείχε στην αντίσταση εναντίον των κατακτητών. Η αντίδραση των κατακτητών πολλές φορές ήταν σκληρή. Η περιοχή σημαδεύτηκε κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής από τη σφαγή που έγινε στα χωριά Πύργοι (έχει χαρακτηριστεί Μαρτυρική κοινότητα) και αφορούσε κυρίως άμαχο πληθυσμό, γυναίκες και παιδιά, και Μεσόβουνο, όπου εξοντώθηκε σχεδόν όλος ο ανδρικός πληθυσμός ηλικίας από 16 έως 69 χρονών. Τα χωριά ερημώθηκαν και οι κάτοικοι που είχαν διασωθεί επέστρεψαν μετά από αρκετό διάστημα.
Σήμερα ο Νομός Κοζάνης είναι ο 3ος νομός με το μεγαλύτερο κατά κεφαλήν εισόδημα στην Ελλάδα. Ο πληθυσμός της περιοχής, σύμφωνα με τις απογραφές του 1991 και 2001, παρουσιάζει αύξηση, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από το μεγάλο αριθμό μαθητών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στον νομό επίσης λειτουργούν Ι.Ε.Κ. με έδρα την Κοζάνη και την Πτολεμαΐδα καθώς και Τ.Ε.Ι. που βρίσκεται στην περιοχή Κοίλων Κοζάνης. Το Τ.Ε.Ι. Δυτικής Μακεδονίας περιλαμβάνει 10 τμήματα, ενώ παραρτήματά του λειτουργούν στη Φλώρινα και στην Καστοριά. Επίσης, από το 1999-2000 λειτουργεί στο Νομό και το Πανεπιστημιακό τμήμα Μηχανικών Διαχείρισης Ενεργειακών Πόρων.
Στο Νομό λειτουργούν 2 νοσοκομεία, το Γενικό Νομαρχιακό Μαμάτσιο και το Μποδοσάκειο Πτολεμαΐδας. Επίσης λειτουργούν Κέντρα Υγείας (Σέρβια, Σιάτιστα, Τσοτύλι), καθώς και αρκετές κλινικές και περιφερειακά ιατρεία.
Ο Νομός συνδέεται οδικά με τη Θεσσαλονίκη, την Ήπειρο, τους γειτονικούς νομούς Γρεβενών, Καστοριάς, Λάρισας, Πέλλας, Τρικάλων και Φλώρινας. Υπάρχει σιδηροδρομική γραμμή που συνδέει το νομό με τη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα καθώς και αεροδρόμιο με τακτικές πτήσεις προς Αθήνα.
Ο Νομός, λόγω της μακρόχρονης ιστορίας του, είναι πλούσιος σε ιστορικά μνημεία και πολιτισμό. Στο νομό λειτουργούν δύο αρχαιολογικά μουσεία (Κοζάνης, Αιανής) όπου φυλάσσονται σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα, τουλάχιστον 8 Ιστορικά Λαογραφικά Ανθρωπολογικά Μουσεία με συλλογές από τοπικές ενδυμασίες και εργαλεία καθημερινής χρήσεις παλαιότερων εποχών, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα στο Χρώμιο, Βοτανικό Μουσείο στη Σιάτιστα καθώς και πλήθος Συλλογών σε πολλούς οικισμούς της περιοχής.
Ιδιαίτερα πλούσια είναι η μουσική και λαϊκή παράδοση στην περιοχή, η οποία διατηρείται μέσα από θρησκευτικές πανηγύρεις, λαϊκά πανηγύρια και δρώμενα. Σοβαρό έργο στη διατήρηση και διάδοση της παράδοσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου προσφέρουν οι διάφοροι πολιτιστικοί σύλλογοι που δραστηριοποιούνται στις πόλεις και τα χωριά. Σημαντικό ρόλο παίζουν και τα λαϊκά δρώμενα που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή κατά τη διάρκεια της Αποκριάς (Καρναβάλι Κοζάνης) και των Χριστουγέννων μέχρι τα Φώτα (Μπουμπουσάρια, Ραγκουτσάρια, Κλαδαριές, Μωμογέρια).
Η Οικονομία του Νομού Κοζάνης
Ο Νομός Κοζάνης, ορεινή περιοχή για τα δεδομένα της Ελλάδος, μέχρι το 1970 συγκαταλεγόταν στους φτωχότερους Νομούς της χώρας. Ο πληθυσμός ασχολείτο κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ ήταν και απομονωμένος από τα κεντρικά οδικά δίκτυα της χώρας. Η εκμετάλλευση των λιγνιτοφόρων κοιτασμάτων που υπάρχουν στο υπέδαφος της περιοχής, έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στην μετέπειτα αναπτυξιακή πορεία του.
Τα μικρά οροπέδια, που σχηματίζονται στην περιοχή, αν και χαμηλής αποδοτικότητας, καλλιεργούνται. Τα κύρια προϊόντα, που παράγει ο Νομός, είναι σιτηρά, καπνά, όσπρια υψηλής ποιότητας, ενώ σε ορισμένους δήμους ευδοκιμεί η πατάτα και τα δενδροκομικά, όπως μήλα και ροδάκινα. Ένα μοναδικό προϊόν, που παράγεται επί αιώνες στην περιοχή, είναι το βολβόριζο φυτό «Κρόκος», που καλλιεργείται στο ομώνυμο δημοτικό διαμέρισμά και έχει καταστήσει την Κοζάνη γνωστή στα πέρατα του κόσμου. Η αμπελοκαλλιέργεια είναι, επίσης, ένας τομέας γεωργικής παραγωγής, σε περιορισμένη όμως κλίμακα, ενώ το κρασί και το τσίπουρο, που παράγονται, απορροφούνται από την τοπική κατανάλωση.
Πηγή ζωής για την περιοχή αποτελεί διαχρονικά και η κτηνοτροφία. Τα βουνά και τα λιβάδια, που καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του Νομού, ευνοούν την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας. Τα κτηνοτροφικά προϊόντα του Νομού Κοζάνης είναι υψηλής ποιότητας. Ονομαστά είναι το τουλουμίσιο τυρί, ο μπάτζιος, τα λευκά τυριά του Βοΐου, το κεφαλοτύρι και το μανούρι της Βλάστης.
Όσον αφορά το βιομηχανικό τομέα, σημαντικότατο ρόλο παίζουν τα πλούσια λιγνιτοφόρα κοιτάσματα στο υπέδαφος της περιοχής, όπου εκτεινόταν η αποξηραμένη «Σαρί Γκιόλ» ή «Κίτρινη Λίμνη», καθώς και οι τρεις ατμοηλεκτρικοί σταθμοί Πτολεμαΐδας, Καρδιάς και Αγίου Δημητρίου, οι οποίοι παράγουν πάνω από το μισό της συνολικής ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας, ενώ δεν θα έπρεπε να παραβλεφθεί και η παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος από τους υδροηλεκτρικούς σταθμούς του φράγματος του Πολυφύτου, που συγκεντρώνει τα νερά του Αλιάκμονα.
Η ΔΕΗ παρέχει απασχόληση σε ένα μεγάλο αριθμό εργαζομένων από τις πόλεις και τα χωριά του Νομού, γεγονός, που έχει επηρεάσει θετικά τις κοινωνικές δράσεις στην περιοχή. Όμως, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την ατμοσφαιρική ρύπανση, τις εκσκαφές τεράστιων εκτάσεων, τη λειτουργία των ατμοηλεκτρικών σταθμών (ΑΗΣ) και η μετεγκατάσταση ολόκληρων χωριών για την εκμετάλλευση των λιγνητοφόρων κοιτασμάτων μετριάζουν τη θετική κοινωνική επίδραση των ΑΗΣ στην περιοχή.
Στο βιοτεχνικό τομέα , κατά τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει κινητικότητα. Βρίσκονται σε εξέλιξη προγράμματα που αναμένεται να ενισχύσουν την περιοχή. Ήδη στο Νομό λειτουργούν αρκετές βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες, ενώ στο στάδιο της ολοκλήρωσης βρίσκεται η Βιομηχανική Περιοχή της Κοζάνης, και το Βιοτεχνικό Πάρκο Ξύλου Κοζάνης, για την προώθηση της επεξεργασίας ξύλου και της επιπλοποιίας. Ήδη, λειτουργεί το Βιοτεχνικό Πάρκο της Σιάτιστας, για την ανάπτυξη και προώθηση της γούνας, ενώ αξιόλογο είναι και το Εκθεσιακό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας, όπου και φιλοξενείται κάθε χρόνο η Εμποροβιοτεχνική και Γεωργική Έκθεση Δυτικής Μακεδονίας.
Η Γεωγραφία του Νομού Κοζάνης
Η περιοχή που καταλαμβάνει ο Νομός Κοζάνης βρίσκεται στην καρδιά του ηπειρωτικού χώρου της Ελλάδος. Το έδαφος του Νομού είναι ορεινό -ηπειρωτικό και μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο Νομός με τις περισσότερες βουνοκορφές στην Ελλάδα, αν και δεν είναι ο πιο ορεινός Νομός της. Τα βουνά της Κοζάνης είναι η «Μακρά Οροσειρά» που αποτελείται από τα όρη Μουρίκη, Βέλλα, Σινιάτσικο, Βούρινο, το «Βόϊον όρος», το «Βέρμιο», η οροσειρά των «Πιερίων», που περιλαμβάνει και τα όρη «Τίταρος» και «Καμβούνια».
Σημαντικό στοιχείο του νομού, το οποίο είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι έχει ορίσει την πορεία της περιοχής, είναι ο ποταμός Αλιάκμονας, που διαρρέει από άκρη σε άκρη το Νομό. Ο Αλιάκμονας είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδος (297 χλμ.), πηγάζει από τις Ανατολικές βουνοπλαγιές του Βοϊου όρους και εκρέει στο Θερμαϊκό κόλπο, αφού εμπλουτιστεί από πολλούς παραπόταμους και υπόγεια νερά. Στην περιοχή, που βρίσκεται μεταξύ των Σερβίων και της Κοζάνης, σχηματίζει την τεχνητή λίμνη του Πολυφύτου, που αποτέλεσε μέρος της υδατογραφίας της περιοχής, μετά την κατασκευή του υδροηλεκτρικού φράγματος, στο πέρασμα μεταξύ του όρους Βερμίου και των Πιερίων.
Ο Αλιάκμονας είναι ένα από τους σημαντικότερους ποταμούς της Ελλάδας, ενώ η ροή του έχει επηρεάσει καθοριστικά την ζωή και τον πολιτισμό των κατοίκων, από την περιοχή των οποίων διέρχεται. Παρά τα προβλήματα μόλυνσης που αντιμετωπίζει, τα νερά του θεωρούνται καθαρά και φιλοξενούν αρκετά είδη ψαριών, ενώ το φαράγγι, το οποίο σχηματίζεται μεταξύ Βερμίου και Πιερίων, αποτελεί περιοχή, όπου διαχειμάζουν πολλά μεταναστευτικά πουλιά και συνιστά ένα σημαντικό βιότοπο.
